Kultivimi i luleve dhe vasalëve besnikë: Rast studimor i Lulishtes Popullore të Shkodrës

Që nga viti 1870, në qytetet dhe qytezat e Perandorisë Osmane u përhap një tipologji e re hapësire publike rikreative e njohur si “lulishte popullore” (millet bahçesi) ose lulishte e beledijes (belediye bahçesi). Këto hapësira u modeluan sipas modelit të promenadave pariziene të epokës hausmaniane. [1] Disa nga lulishtet publike që u çelën në Stamboll në vitin 1870, lindën nga reformat e reja bashkiake që u zbatuan në vitet 1850. [2] Ndonëse në ritme të pabarabarta zhvillimi, miratimi i reformave për provincat në vitet 1864 dhe 1871, i transformoi qytezat e qytetet provinciale, duke i dhënë prioritet qytezave portuale si qendra për aktivitet ekonomik dhe tregtar.

Ekziston një marrëdhënie e drejtpërdrejtë mes çeljes së lulishteve të reja publike dhe shtrirjes së infrastrukturës. Teknologjitë e reja të transportit siç ishin tramvajet, avulloret dhe linjat hekurudhore, mundësuan jo vetëm lidhjen mes lagjeve të ndryshme të qyteteve të mëdha, por afruan edhe provincat e Perandorisë me njëra-tjetrën. [3] Në këtë kontekst, duhet analizuar gjithashtu, se si çelja e lulishteve ndodhi njëkohësisht me forma të tjera të zhvillimit infrastrukturor, që u shndërruan në mjete dhe simbole të qenësishme të kontrollit politik. Në kuadër të politikave qendërzuese të Sulltan Abdyl Hamitit II (1876–1909), ndërtimi i institucioneve shtetërore në provinca – të tilla si shkolla apo spitale – shërbeu si një dëshmi e prekshme e udhëheqjes së centralizuar osmane. Edhe lulishtet e reja publike luajtën të njëjtin funksion gjatë mbretërimit të Abdyl Hamitit II. Përmes krijimit të një hapësirë publike apo semi-publike, ata u bënë simbol i impaktit të një reforme urbane apo provinciale tek popullsitë lokale.

Gjatë mbretërimit të Abdyl Hamitit II, në Perandorinë Osmane u çelën dhjetra lulishte të reja publike [4] të vendosura kryesisht në qendra qytetesh, pranë zyrave të guvernatorëve apo kazermave ushtarake ku strehohej administrata osmane, duke i mundësuar kështu zyrtarëve që të monitoronin më nga afër këto provinca. Ky studim analizon çeljen e një lulishteje të tillë në qytetin e Shkodrës dhe shpjegon se si ekzistenca e saj, pamja dhe mirëmbajtja, mund të kenë qenë në linjë me strategjitë për praninë perandorake dhe kontrollin e krizës politike të asokohshme në Ballkan.

Fotografinë e lulishtes së Shkodrës e gjejmë në koleksionin e pasur fotografik të Sulltanit, të ruajtur në bibliotekën e Pallatit Yildiz (figura 1). [5] Po e njëjta fotografi është riprodhuar disa vite më vonë në një numër të gazetës Servet-i Fünûn (1895), që shoqëron artikullin e botuar mbi vilajetin e Shkodrës. [6] I atribuohet Theodore (Th.) Vafiadis, por nuk është fotografi e tij. [7] Fotografia u shkrep nga fotografi shqiptar Pietro Marubbi, i cili emigroi në Shkodër nga Italia në vitet 1850 dhe hapi aty një studio fotografike që e vijoi aktivitetin e saj përreth një shekulli, falë trashëgimtarëve të tij. [8] Fotografia e lulishtes popullore të Marubit u publikua sërish më 1914, në një libër të shkruar nga Wadham Peacock, sekretar i konsullit britanik në Shkodër. [9] E marrë nga një godinë e lartë – me shumë mundësi nga minarja apo çatia e një godine ngjitur – ky imazhe ofron shumë informacione vizuale.

Shohim shtrirjen e lulishtes dhe peizazhin rreth saj, së bashku me punëtorët, rojet dhe vizitorët. Dallojmë po ashtu kodrat dhe malet që rrethojnë qytetin, si dhe liqenin.

Fotografia 1: Pietro Marubbi, Lulishta Popullore, Kolodium i njomë, Xham, 21x27 cm
© Muzeu Kombëtar i Fotografisë “Marubi”

Duke njohur pasionin e Abdyl Hamitit II për lulishtet si dhe kujdesin që tregoi për krijimin e peizazheve me oaze në tokat e Pallatit Yildiz, kuptohet qartazi se pse një fotografi mbresëlënëse e një kopshti piktoresk do të joshte shijet e tija estetike. Por lulishta e Shkodrës duhet të ketë pasur një rëndësi që shkon përtej kësaj. Në një letër dërguar Portës së Lartë nga valiu i Shkodrës, Hüsnü Hüseyin Bey, më 30 qershor 1878, nënvizohet qartazi rëndësia e kësaj lulishteje. [10] Në këtë letër, ai shpjegon se i është dhënë leje nga Porta e Lartë për të përmirësuar pamjen e qendrës së qytetit. I mbushur me entusiazëm, raporton për ndërtimin e një lulishteje me “stil të ri” dhe kafenenë saj (kıraathane), e cila tashmë zbukuron qendrën e qytetit që më përpara s’mund të shihej me sy .[11] Ai shpjegon se Beledija ka marrë përsipër shpenzimet dhe grumbullimin e të ardhurave, dhe që i ka dorëzuar një ushtari fotografinë e lulishtes, për ta sjellur në Stamboll. Kjo është me shumë mundësi fotografia e gjetur në bibliotekën e Sulltanit, e shkrepur nga Pietro Marubbi. [12] Në këtë fotografi, fidanët duken shumë të njomë, çka do të thotë se kemi të bëjmë me një peizazh të ri. Po ashtu shohim një bandë që luan në lulishte duke na sugjeruar se fotografia dokumenton një ngjarje, ndoshta ceremoninë inauguruese të lulishtes .[13]

Në letrën e tij, Hüseyin Hüsnü shpesh qartazi të mirat e kësaj hapësire publike. Ai shpjegon që, përpara ngritjes së lulishtes dhe kafenesë, banorët e këtij qyteti nuk kishin një vend nga ku të bashkoheshin si qytetarë të një kombi. Kur lindte nevoja të diskutoheshin çështje të lidhura me tokat e tyre, të krishterët mblidheshin në kisha dhe myslimanët në xhami. Ata nuk kishin një hapësirë ku të mblidheshin të gjithë së bashku. Hüsnü vijon të shpjegojë se kur u hapën lulishtja dhe kafeneja, popullsia e cila nuk ishte e mësuar me instrumente të tillë “përparimi dhe zhvillimi”, e pau këtë vend si një ndërtesë të namatisur. [14] Tani, sidoqoftë, grupe të vogla rrijnë në lulishte dhe shkodranët vijnë në vëllazëri për të diskutuar çështje të rëndësishme të rendit të ditës.[15] Falë kësaj lulishteje dhe aftësisë së saj për të ushqyer ndjenja të bashkimit kombëtar, vijon ai, shkodranët e një besimi nuk i shohin më me dyshim besimtarët e fesë tjetër, por i trajtojnë ato si “bij të të njëjtin mëmëdhe”. [16]

Një përshkrim kaq i bukur i lulishtes dhe i benefiteve të saj na sugjeron që valiu dëshironte të nënvizonte funksionin politik të kësaj hapësire për Portën e Lartë, në një periudhë shumë kritike. Shkodra ishte kryeqyteti i vilajetit të Shkodrës.[17] Ndonëse e vendosur buzë liqenit me të njëjtin emër, nuk ishte qytet portual e as që lidhej me rrjetin hekurudhor, ndaj nuk paraqiste ndonjë rëndësi ekonomike nga pikëpamja tregtare. Rëndësia e saj ishte politike dhe fitoi më shumë rëndësi si tokë kufitare nën kontrollin osman tashmë të dobësuar nga lëvizje separiste në Ballkan. Më 1 korrik 1876, një muaj mbas ardhjes në front të Sulltan Abdyl Hamitit II, Serbia i shpalli luftë Perandorisë Osmane. Rajoni i Malit të Zi, në kufirin verior të Shkodrës, i shpalli luftë të nesërmen. Po ashtu, edhe bullgarët filluan të kërkonin pavarësinë. Si mbrojtëse e interesave të saja në Ballkan dhe si mbështetëse e lëvizje sllave për pavarësi, Rusia i shpalli luftë Perandorisë Osmane në Prill 1877, e cila përfundoi me disfatën osmane. Negociatat për paqe me Rusinë kulminuan në nënshkrimin e Traktatit të Shën Stefanit më 3 mars 1878 dhe Traktatit të Berlinit më 13 korrik 1878. Serbia, Rumania dhe Mali i Zi fituan pavarësinë kurse Bosnje-Hercegovina u bë protektorat austriak.
Vilajeti i Shkodrës asokohe shënjonte kufirin më perëndimor të Perandorisë Osmane. Ndjenjat patriotike shqiptare u rizgjuan mbas lëvizjeve për pavarësi të vendeve fqinje sllave. Mali i Zi, Serbia, Bullgaria dhe Greqia kërcënuan aneksimin e territoreve fqinje ku ishte vendosur popullsia shqipfolëse. [18] Inkursionet në kufirin me Malin e Zi përbënë rrezik të menjëhershëm duke nxitur kryengritje në veri të Shkodrës. Valiu Hüseyin Hüsnü iu përgjigj këtyre përleshje, duke i dërguar një telegraf proteste Princit të Malit të Zi.[19] Kur kufinjtë malazezë u rishikuan pas nënshkrimit të Traktatit të Shën Stefanit dhe Mali i Zi aneksoi toka shqiptare, shqiptarët u çuan në kryengritje. Më 10 qershor 1878, në ditët që i paraprinë Kongresit të Berlinit, ata krijuan Lidhjen Shqiptare për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombit Shqiptar.[20] Përfaqësuesit e saj u takuan për herë të parë në Prizren e më pas morën pjesë në Kongresin e Berlinit. [21] Shqiptarët donin të siguroheshin që të kishin zë në Berlin gjatë negociatave që vendosnin për kufinjtë e tyre tokësorë.
Në letrën e Hüseyin Hüsnü –së përmendet takimi i Lidhjes së Prizrenit e lidhur me të, ai i dërgon Portës një fotografi të delegatëve. Përbërja etnike e delegatëve përfshinte si shqiptarë katolikë po ashtu edhe myslimanë, më shumë të bashkuar nga një gjuhë e përbashkët se sa të ndarë nga besime të ndryshme. [22] Hüseyin Hüsnü shpjegonte që gjashtëqind shkodranë u mblodhën në lulishte për të grumbulluar fonde që të dërgonin delegatët e tyre nga Shkodra në Prizren. Falë bujarisë së Sulltanit i cili mundësoi ndërtimin e lulishtes, nënvizon ai, banorët e Shkodrës mund të rrugëtojnë së bashku drejt përparimit.
Ai përdor metafora poetike, duke thënë se lulishtja ia dilte mbanë në misionin e saj të mbjedhjes dhe “kultivimit të ideve të fuqishme për brezat e rinj,” duke lejuar që ata të rrjedhin nga i njëjti burim, “si ujërrëfyes”.[23] Hüsnü e përmbyll letrën e tij me një paralelizëm mes lulishtes dhe institucioneve të arsimit, për të nxitur Portën që të themelonte shkolla shtetërore të besime të përziera në provincën e tij, të cilat do të kultivonin përparim e bashkim të mëtejshëm.

Mund të duket e pazakontë që një zyrtar osman i ngarkuar me sigurimin e kontrollit administrativ, të mbështesë ndjenjat patriotike shqiptare. Qëndrimi tolerant i Hüseyin Hüsnü-së mund të ketë synuar nxitjen e një politike qeverisëse më tolerante, që i parapriu krijimit të Lidhjes së Prizrenit. Kudo në Shqipëri shpërthyen trazira dhe kryengritje, por kjo kryesisht në zonat malore të Shkodrës të cilat banoheshin nga katolikë mirditorë që përpiqeshin t’i rezistonin sundimit të qendërzuar osman. [24] Por këto kryengritje kishin kryesisht karakter lokal dhe asnjëra prej tyre nuk artikulonte autonomi politike për të gjithë popullsinë shqipfolëse. Krijimi i Lidhjes së Prizrenit ishte hapi i parë drejt lëvizjeve për pavarësinë e Shqipërisë të cilat u forcuan në vitet më vonë dhe kulminuan në një përpjekje për revolucion të armatosur që u shtyp me forcë më 1881. [25] Gjatë Kongresit të Berlinit, Lidhja artikuloi dy kërkesa: bashkim territorial dhe autonomi më të madhe politike. [26] Më 1878, thirrjet e saj për bashkim territorial kundër shteteve balltike u përputhën me interesat politike të vetë Perandorisë Osmane, ndonëse qeveria kundërshtoi thirrjet e Lidhjes për autonomi. Në admirim të ndjenjave shqiptare për bashkim kombëtar e duke vlerësuar aftësinë e tyre për tu bërë bashkë, Hüseyin Hüsnü mund të besuar që shqiptarët do të mbështeteshin tek Sulltani si garant i vetëm kundër ndarjes së territoreve dhe se kjo marrëdhënie do të ishte më e fortë se kërkesa e tyre për autonomi politike.

Hüseyin Hüsnü heq një paralelizëm mes shkollave shtetërore dhe lulishteve publike, duke i dizenjuar ato si mjete ideologjike për kultivimin e vasalëve besnikë dhe të bindur ndaj perandorit. Historianët e regjimit hamidian kanë analizuar mënyrën se si politikat arsimore të sulltanit janë përpjekur t’i kundërvihen influencës së propagandës të shteteve të huaja dhe grupeve etnike minoritare. Ai i orkestroi këto përpjekje përmes ndërtimit të shkollave. [27] Italia, Austro-Hungaria dhe Patriarkana Ortodokse Greke, tre entite të fuqishme që ushtronin kontroll në Shqipëri, kishin themeluar tashmë shkollat e tyre në Shkodër .[28] Hüsnü Hüseyin ishte i vetëdijshëm për kërcënimin e tyre ndaj pushtetit administrativ perandorak. Më shumë se të lejonte që ndjenjat patriotike shqiptare të ktheheshin në luftë për pavarësi, mesa duket ai besonte që shkollat shtetërore do të jepnin shkollimin e duhur i cili do të ushqente përkatësinë ndaj një perandorie dhe besnikëri ndaj sulltanit.
Sidoqoftë, sipas artikullit të Servet-i Fünûn (1895), asokohe në Shkodër mungonte ende infrastruktura. Përveç prezantimit të përgjithshëm të një province dhe kryeqytetit të saj, artikulli trajton gjendjen e rrugëve dhe arsimit në rajon duke i krahasuar rrugët me arteriet, si “linjat e jetës” që “mundësojnë përhapjen e qytetërimit” dhe “sjellin përparim. [29] Shpjegohet gjithashtu që ndonëse provinca nuk ka ende infrastrukturë të përshtatshme, kjo duhet të merret përsipër nga guvernatori aktual, Abdullah Pasha. Raportohet se institucionet e arsimit janë nën standartet e duhura dhe shpresohet që kjo do të sistemohet nga sulltani, një “Krijues” i cili ka aftësinë të sjellë “rilindje, rizgjim dhe përparim” për qytetarët e tij shkodranë .[30]
Artikulli përmbyllet me një diskutim mbi lulishten publike dhe paraqet një fotografi të Marubit (fotografia 2). Këtu shpjegohet që ndonëse fotografia është marrë nga ceremonia e inaugurimit, tashmë kjo hapësirë e ka humbur sharmin e saj. Pemët që ia rrethojnë perimetrin janë shndërruar në shkurre të dendura, shtretërit e luleve janë prishur dhe rojet në portën hyrëse nuk janë më aty. Nuk shpjegohet pse janë hequr rojet, por siç nënvizohet në letrën e Hüseyin Hüsnü-së, hapësira duket se ruan ende nga pamja e hershme e një lulishteje me peizazh të rregullt, metaforë e mënyrës se si reformat provinciale dhe zhvillimi infrastrukturor kryejnë mision e tyre “qytetërues” për popullsitë lokale.